ΥΛΙΚΑ και ΟΡΓΑΝΑ ΓΡΑΦΗΣ. Από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο

Project αφιερωμένο στην ιστορία του βιβλίου

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ:

Ευαγγελία Καραμανώλη, Φιλόλογος (ΠΕ02)· Συντονίστρια. 

Αθανάσιος Ι. Καλαμάτας, Θεολόγος (ΠΕ01). Συμμετέχων.

ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ ΜΑΘΗΤΕΣ/ΤΡΙΕΣ:

• Χαράλαμπος Γιαννέλλης.
• Ελευθερία Σέρεζλη.
• Σοφία - Μελίνα Γιαννακοπούλου.
• Αθηνά Βουρλή.
• Βασιλική Καμαρού.
• Γρηγόριος Ακαμάτης.
• Ελένη Γιαταγανέλλη.
• Κλεοπάτρα Κλαδίτη.
• Μελίνα Κουκάκη.
• Ειρήνη Ρούσσου.
• Ραφαηλία Σκορδά.
• Χριστίνα Ζωζά.

Το συγκεκριμένο project, με τίτλο: «Ιστορία του βιβλίου. Ένα ταξίδι στις βυζαντινές και μεταβυζαντινές βιβλιοθήκες», σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε πιλοτικά εφέτος, κατά το σχολικό έτος 2024 – 2025.

Δεδομένου ότι στο σχολείο μας (Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου) ανήκει η Ιστορική Βιβλιοθήκη του πάλαι ποτέ Γυμνασίου Μυτιλήνης, με πλουσιότατη συλλογή αρχετύπων, παλαιτύπων - παλαιών εκδόσεων, καθώς επίσης και σημαντικό αριθμό χειρογράφων, στο πλαίσιο λειτουργίας των Πολιτιστικών Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Λέσβου, το εν λόγω project, αξιοποίησε το χειρόγραφο και έντυπο υλικό της, πρόσφερε στους συμμετέχοντες μαθητές τη δυνατότητα να έρθουν σε άμεση επαφή και να γνωρίσουν την ιστορία της γραφής και του βιβλίου, αλλά και να εξοικειωθούν με έννοιες όπως: αλφάβητα, επιγραφές, πάπυρος, περγαμηνή, χαρτί, αρχέτυπα, παλαίτυπα, σπάνια βιβλία, κολοφώνας, προμετωπίδα, τυπογραφικά στοιχεία, τυπογραφικό σήμα, εικονογράφηση, στάχωση, τραβήγματα, τιμή, συνδρομητές, ενθυμίσεις. 

Οι θεματικές του project ήταν οι εξής:

• Η ιστορία της γραφής.
• Η μετάβαση από το χειρόγραφο στο έντυπο βιβλίο.
• Τα αρχέτυπα, τα πρώτα δηλαδή έντυπα βιβλία, (από τη γένεση της τυπογραφίας μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα).
• Τα παλαίτυπα βιβλία και οι σπάνιες εκδόσεις.
• Τα τυπογραφεία της Ιταλίας, της Βιέννης και άλλων ευρωπαϊκών πόλεων, από τα μέσα του 15ου μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.
• Οι Έλληνες, κυρίως, τυπογράφοι και λόγιοι που ασχολήθηκαν με το βιβλίο.
• Η βιβλιοδεσία.
• Η μέθοδος καταλογογράφησης.
• Οι σημαντικότερες σήμερα βιβλιοθήκες όπου απόκεινται σπάνια βιβλία, δηλαδή, μοναστηριακές, εθνικές, δημόσιες.
• Η σύγχρονη μέθοδος προσέγγισης και ανάγνωσης των βιβλίων αυτών, μέσω της ψηφιοποίησης.
• Τρόποι συντήρησης και ψηφιοποίησης αρχετύπων, παλαιτύπων και σπανίων εκδόσεων.

Ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός ακολούθησε τη Μεθοδολογία της Ιστορικής και Αρχειακής Έρευνας, σχετικής με τις επιστήμες της Παλαιογραφίας και της Βιβλιοθηκονομίας – Αρχειονομίας και, βέβαια, είχε διαθεματικό περιεχόμενο, με αναφορές στα μαθήματα της Ιστορίας, των Θρησκευτικών, των Αρχαίων Ελληνικών, της Φιλοσοφίας και των Νέων Τεχνολογιών.

Το project είχε διάρκεια 6 μήνες (Δεκέμβριος 2023 – Μάιος 2024) και ο φορέας που συνεργαστήκαμε ήταν η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης.

Χρονοδιάγραμμα:

• 1ος ΜΗΝΑΣ: Εισαγωγή στην επιστήμη της Παλαιογραφίας (υλικά - όργανα γραφής και μορφή των χειρογράφων).
• 2ος & 3ος ΜΗΝΑΣ: Η ελληνική γραφή (μεγαλογράμματη και μικρογράμματη, αντιγραφή χειρογράφων).
• 4ος & 5ος ΜΗΝΑΣ: Αντιγραφείς και Φιλόλογοι. Το ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειμένων. Από το χειρόγραφο στο έντυπο βιβλίο (αρχέτυπες εκδόσεις).
• 6ος ΜΗΝΑΣ: Παλαίτυπες εκδόσεις. Το ελληνικό βιβλίο στην Τουρκοκρατία. Ελληνικά τυπογραφεία και έλληνες τυπογράφοι στην Ευρώπη και στον ευρύτερο τουρκοκρατούμενο χώρο. Το ελληνικό βιβλίο στην περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και της Επανάστασης του 1821.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Για τις Ψηφιακές Βιβλιοθήκες:

Καπιδάκης, Σαράντος. (2014). Εισαγωγή στις Ψηφιακές Βιβλιοθήκες. Θεσσαλονίκη: Δίσιγμα.

ΔΑΦΝΗ - ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΝΕΣΗ & ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΥΛΟΥΡΗΣ. (2015). Διαχείρηση Ψηφιακού Περιεχομένου, Στο https://www.ebooks4greeks.gr/diaxeirish-pshfiakou-periexomenou

Για χειρόγραφα - αρχέτυπες και παλαίτυπες εκδόσεις:

Καλαμάτας, Ι. Αθανάσιος. (2009). Η Βιβλιοθήκη και τα παλαίτυπα της Μονής Λειμώνος. Μυτιλήνη.

Κουμαριανού, Αικατερίνη – Δρούλια, Λουκία. (1986). Το Ελληνικό Βιβλίο (1476-1830). Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος.

Παπαδόπουλος – Κεραμεύς, Αθανάσιος. (1884). Μαυρογορδάτειος Βιβλιοθήκη του εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου. Παράρτημα ΙΖ΄. Κωνσταντινούπολη.

Πατρινέλης, Χρίστος. (1994). Το ελληνικό βιβλίο κατά την Τουρκοκρατία (1476-1820). Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων.

Τσερνόγλου, Γ. Αθανάσιος. (1991). Συμπληρωματικός κατάλογος χειρογράφων της παλαιάς Γυμνασιακής Βιβλιοθήκης νυν του Α΄ Λυκείου Μυτιλήνης. Στο Λεσβιακά ΙΓ΄ / 347-397· [και ανάτυπο].

Φλάμπουρας, Διονύσιος. (1974). «Τα αρχέτυπα (incunabula) και η καταλογογράφησή τους». Στο Βιβλιογραφική Επιθεώρηση. 2.

Χούλης, Κωνσταντίνος. Η βυζαντινή βιβλιοδεσία. Ιστορία, τέχνη και τεχνική. Αθήνα: Εκδόσεις Φοίνικος.

Hunger, Hebert. (1995). Ο κόσμος του ελληνικού βιβλίου. Γραφή και ανάγνωση στο Βυζάντιο, μτφρ. Γ. Βασίλαρος. Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Μ. Καρδαμίτσα.

Mioni, Elpidio. (1979). Εισαγωγή στην Ελληνική Παλιογραφία, μτφρ. Νικόλαος Παναγιωτάκης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Ελληνικής Τραπέζης.

Regemorter, Van. B. (1954). Van «La reliure des manuscrits grecs». Στο Scriptorium. 8 / 3-23.

Reynolds, D. L. & Wilson, G. N. (1981). Αντιγραφείς και Φιλολογοι. Το ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειμένων, μτφρ. Νικόλαος Παναγιωτάκης. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Ελληνικής Τραπέζης.

Turner, G. E. (1981). Ελληνικοί Πάπυροι. Εισαγωγή στη μελέτη και τη χρήση των παπυρικών κειμένων, μτφρ. Γ. Μ. Παράσογλου. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Ελληνικής Τραπέζης.

ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ:

Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών ΑΝΕΜΗ του Πανεπιστημίου Κρήτης: http://anemi.lib.uoc.gr

Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ: http://www.lib.auth.gr/index.php/el/digitized-material-menu/81

Ψηφιακή Συλλογή Ελληνομνήμων: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/

Ψηφιακή Συλλογή του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου: http://www.imxa.gr/collections/code/emuseum.asp?style=Browse&currentrecord=1&newvalues=1&newpage=collections

Κυριακή της Τυρινής (Ματθ. 6:14-21)

Κυριακή της Τυρινής (Ματθ. 6:14-21). Το αληθινό νόημα της νηστείας· φφ. 21r – 21v σε χειρόγραφο Τετραευαγγέλιο επί περγαμηνής, το οποίο απόκειται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του πάλαι ποτέ Γυμνασίου Μυτιλήνης, νυν Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Χρονολογείται μεταξύ του 12ου και 13ου αιώνος, εκ 292 φύλλων, και ετέρων 8 χαρτώων συμπληρωματικών· δερματόδετη στάχωση, μικρογράμματη γραφή, πλουσιότατη εικονογράφηση και εξαιρετικές μικρογραφίες. Ήταν κτήμα του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Μελετίου και δωρήθηκε στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης το 1866. Ανήκει στη λεγόμενη ομάδα της Νίκαιας, της οποίας πολλά χειρόγραφα συνδέονται με τα καλλιτεχνικά εργαστήρια της Κύπρου και της Παλαιστίνης. Το συγκεκριμένο χειρόγραφο είναι πράγματι σπάνιο και είναι από τα πλουσιότερα εικονογραφημένα της υστεροβυζαντινής περιόδου. Βλ. Βοκοτόπουλος, Λ. Παναγιώτης. Τα επίτιτλα ενός Τετραευαγγέλου της «ομάδος της Νικαίας» (πίν. 33-36). Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Vol. 27, 1979, pages 133-141.

ΚΑΛΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Η Γέννηση του Χριστού. Μικρογραφία χειρογράφου Τετραευαγγέλου επί περγαμηνής. Ιστορική Βιβλιοθήκη πάλαι ποτέ Γυμνασίου Μυτιλήνης, νυν Πρότυπου ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Χρονολογείται μεταξύ του 12ου και 13ου αιώνος, εκ 292 φύλλων, και ετέρων 8 χαρτώων συμπληρωματικών. Πρόκειται για ένα τετραευαγγέλιο δίστηλο, με δερματόδετη στάχωση, μικρογράμματη γραφή, πλουσιότατη εικονογράφηση και εξαιρετικές μικρογραφίες. Ήταν κτήμα του Μητροπολίτη Μελετίου και δωρήθηκε στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης το 1866. Ανήκει στη λεγόμενη ομάδα της Νίκαιας, της οποίας πολλά χειρόγραφα συνδέονται με τα καλλιτεχνικά εργαστήρια της Κύπρου και της Παλαιστίνης. Το συγκεκριμένο χειρόγραφο είναι πράγματι σπάνιο και είναι από τα πλουσιότερα εικονογραφημένα της υστεροβυζαντινής περιόδου. Βλ. Βοκοτόπουλος, Λ. Παναγιώτης. Τα επίτιτλα ενός τετραευαγγέλου της «ομάδος της Νικαίας» (πίν. 33-36). Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας. Vol. 27, 1979, pages 133-141.

Όμιλος Αριστείας και Δημιουργικότητας: Ψηφιοποίηση Χειρογράφων και Παλαιών Εντύπων της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου Μυτιλήνης

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ

Αθανάσιος Ι. Καλαμάτας· Θεολόγος.

Μιχαήλ Σκορδάς· Φιλόλογος.

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΟΜΙΛΟΥ

O συγκεκριμένος Όμιλος Αριστείας και Δημιουργικότητας είναι ένα εξιδανικευμένο σεμινάριο εισαγωγής των μαθητών/τριών στην Ιστορία του Ελληνικού Βιβλίου. Αντικείμενο του Ομίλου είναι η διδασκαλία της χειρόγραφης και έντυπης παραγωγής κωδίκων, χειρογράφων και εντύπων κατά την βυζαντινή περίοδο και την εποχή της Τουρκοκρατίας και, παράλληλα, η διαδικασία της ψηφιοποίησής τους. 

Τα σεμιναριακά μαθήματα είναι οργανωμένα σύμφωνα με το σχολικό ημερολόγιο και πραγματοποιούνται δύο ώρες την εβδομάδα, μετά το πέρας των μαθημάτων -ώρες 13.45 έως 14.15- και διαρθρώνεται σε δύο τετράμηνα των 46 περίπου συνολικά διδακτικών ωρών.

Το αυξανόμενο ενδιαφέρον των σπουδών γύρω από την Ιστορία του Ελληνικού Βιβλίου και η ανάγκη ψηφιοποίησης του τεράστιου πλούτου χειρογράφων, αρχέτυπων και παλαίτυπων εντύπων που απόκεινται σε μεγάλες βιβλιοθήκες (ακαδημαϊκές, μοναστηριακές, σχολικές, ιδιωτικές), καθιστά αναγκαία την εκπαίδευση των μαθητών/τριών στην προσέγγισή τους, με επιστημονικό τρόπο, με αυτό το γνωστικό αντικείμενο· στοχεύει στην ανάπτυξη των ενδιαφερόντων-τους και στην παράλληλη οικείωσή τους σε ερευνητικές δραστηριότητες, οι οποίες είναι σίγουρο πως θα τους φανούν χρήσιμες στο επαγγελματικό-τους μέλλον.

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Με την ολοκλήρωση των μαθημάτων του Ομίλου οι μαθητές/τριες θα πρέπει να:

• Είναι εξοικειωμένοι/νες με τη χρήση Νέων Τεχνολογιών.
• Ορίζουν τι είναι ψηφιοποίηση βυζαντινών - μεταβυζαντινών χειρογράφων - αρχέτυπων και παλαίτυπων εντύπων.
• Οργανώνουν και να παρουσιάζουν ψηφιακές συλλογές με σπάνιο  χειρόγραφο και έντυπο υλικό.
• Διαχειρίζονται το παραπάνω υλικό ψηφιοποιώντας το, χρησιομοποιώντας λογισμικά σχετικά με ψηφιακά αποθετήρια.
• Τεκμηριώνουν (καταγράφουν & περιγράφουν την ακριβή απόδοση φυσικής κατάστασης και περιγραφή) σπάνιου υλικού ως «ψηφιακό πολιτιστικό απόθεμα». 
• Αξιολογούν την έννοια «υβριδική βιβλιοθήκη».

ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ

Βάσει των παραπάνω προσδοκώμενων μαθησιακών αποτελεσμάτων (ΠΜΑ) θα εφαρμοστούν τρεις μέθοδοι διδασκαλίας: η βιωματική, η διερευνητική και η ομαδοσυνεργατική.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΟΜΙΛΟΥ

Όπως προαναφέρθηκε, το πρόγραμμα αποτελεί έναν κύκλο σπουδών σε δύο σχολικά τετράμηνα. Το πρώτο (Επίπεδο Ι) είναι εισαγωγικό και κατά τη διάρκειά του δίνεται έμφαση στα βασικά στοιχεία γνωριμίας των μαθητών/τριών με τις παρακάτω έννοιες: χειρόγραφα, κώδικες, περγαμηνή, χαρτί, μικρογραφίες, υλικά γραφής, αρχέτυπες εκδόσεις, παλαίτυπες εκδόσεις, εκδότες, τυπογραφεία, παλαιογραφία, βιβλιοδεσία, στάχωση, κολοφώνας, προμετωπίδα, τυπογραφικά στοιχεία, τυπογραφικό σήμα, εικονογράφηση, τραβήγματα, τιμή, συνδρομητές, ενθυμίσεις, ψηφιοποίηση, ψηφιακές βιβλιοθήκες, ψηφιακές εικόνα, ψηφιακές συλλογές, τεκμηρίωση, συντήρηση χειρογράφων και εντύπων, κ.λπ. Ενώ στο δεύτερο τετράμηνο (Επίπεδο ΙΙ) θα έχουν την ευκαιρία να εργαστούν στην τεκμηρίωση και στην ανάρτηση του ψηφιοποιημένου υλικού σε ηλεκτρονικό αποθετήριο το οποίο θα εποπτεύει το σχολείο-μας.

Τα μαθήματα – συναντήσεις θα γίνονται στον χώρο της Ιστορικής Βιβλιοθήκης και στον χώρο της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, με την οποία ο συγκεκριμένος Όμιλος και το σχολείο-μας γενικότερα συνεργάζεται εδώ και χρόνια.

Στις δύο πρώτες συναντήσεις θα δοθεί ο Αναλυτικός Προγραμματισμός Μαθήματος (Syllabus), όπου και θα αναφέρεται η ταυτότητα του μαθήματος, η περιγραφή-του, το διδακτικό υλικό, ο ενδεικτικός προγραμματισμός των συναντήσεων κάθε τετραμήνου, το περιεχόμενό τους και, τέλος, η βασική βιβλιογραφία. Για τη διευκόλυνση της λειτουργίας του Ομίλου σχεδιάζονται να λειτουργήσει άμεσα Φάκελος Μαθήματος στην e-class του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου, όπου θα αναρτώνται σε μορφή pdf συγκεκριμένες παρουσιάσεις των συναντήσεων.

Η συμμετοχή των μαθητών/τριών ελέγχεται με λήψη παρουσιών σε κάθε συνάντηση. Με την ολοκλήρωση των συναντήσεων, τον Μάιο του 2024, στους/στις συμμετέχοντες/ουσες μαθητές/τριες δίνεται Βεβαίωση Συμμετοχής.

ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΟΜΙΛΟΥ

Ο Όμιλός μας συνεργάζεται με τους παρακάτω επιστημονικούς φορείς:

• Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης.
• Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
• Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη.

Καλωσόρισμα

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ

Από καιρό έχει επισημανθεί η έλλειψη μιας Ψηφιακής Βιβλιοθήκης, που θα ενημερώνει τους ερευνητές και τους μελετητές της Βυζαντινής και Νεότερης Ιστορίας για τον πλούτο των χειρογράφων, των αρχετύπων και παλαιτύπων εκδόσεων που απόκεινται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη του πάλαι ποτέ Γυμνασίου Μυτιλήνης.

Για το λόγο αυτό, για τρίτη σχολική χρονιά, το 2023 - 2024, στο πλαίσιο των Ομίλων Αριστείας και Δημιουργικότητας που λειτουργούν στα Πρότυπα και Πειραματικά Σχολεία, θα ξαναλειτουργήσει ο Όμιλος, με τίτλο: «Ψηφιοποίηση Χειρογράφων και Παλαιών Εντύπων της Ιστορικής Βιβλιοθήκης του Γυμνασίου Μυτιλήνης».

Όπως και τα δύο προηγούμενα σχολικά έτη ομάδα μαθητών/τριών έφερε εις πέρας ένα δύσκολο έργο, ψηφιοποιώντας δύο σημαντικά χειρόγραφα του 12ου-13ου και του 15ου-16ου, έτσι και εφέτος, στον Όμιλό μας, ομάδα μαθητών/τριών από την Α΄ και Β΄ Λυκείου θα ψηφιοποιήσει χειρόγραφα και σημαντικότατες αρχέτυπες εκδόσεις με έργα του Αριστοτέλη.

Έχοντας υπ' όψιν τα παραπάνω σάς καλωσορίζουμε στο όμορφο αυτό ταξίδι γνωρίμιας με την Ιστορική Βιβλιοθήκη του πάλαι ποτέ Γμνασίου Μυτιλήνης, συνέχεια του οποιου είναι το δικό μας σχολείο, το Πρότυπο ΓΕ.Λ. Μυτιλήνης του Πανεπιστημίου Αιγαίου.